Türklerin genetik kodlarında ekmek önemli bir yer tutmaktadır. Bu çalışmamızda ekmek ile ilgili tarihi sözlüklerde geçen atasözleri incelenmiştir.
Divanü Lügat it Türk
Etmek: Ekmek (271)
Er etmeklendi: Adamın ekmeği çoğaldı.
Etmeklenür, etmeklenmek: Adlardan türemiş böylesi pek çok eylem vardır. Bu kullanımın Arapçada da benzerleri görülür, örneğin adamın çok fazla sütü olduğunu belirtmek için elbene’r-racûl (adam süt sahibi oldu) denir ya da “çok fazla kağıt şeridine sahip” anlamına gelecek biçiminde esha’ (adam şeritlendi) denir.
Sir Gerard Clauson An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish
Etmek/ötmek: the oldest of three similar words for ‘bread’ the others being epmek q. V. And ekmek, noted in NC, NW and SW and prob. Recent Sec f. Due to a supearlier of posed connection with ek- ötmek seems to be infinitive Suff. İt is not possible to connectnthe Word semantically with any verb and it should be noted that Kaş- in hismain entry spells it with -Nmek not -me:k Survives with initial ö- (occasionally (ü-) in some NE languages NC, NW and SW Uyğ-VII ff. Man-A bir ötmekeng “one of your loaves of bread” MIII Chin-Uyğ Dict. ‘bread’ ötmek RI Ligeti 190 Xak. Etmek al xubz ‘bread ‘bread’Kaş 102 of etme:k and three of öt:mek KB tuz etmekni keng tut (have a liberal supply of salt and bread’1328 Tef etmek/ötmek ‘bread’ Muh. Al xubz etmek(unvocalized) Mel Muh. Çağ ff. Ötmek etmek nân manâsina Vel ötmek nân bi rawgan ‘bread without fat’ San Xwar ötmek ‘bred’ Qutb etmek Nahc. Kom etmek/ötmek Kıp. Al xubz etmek (unvocalized)al nayda ‘a kind of wheat cake’ kara:etmek Bul. Xubz Kav ötmek Tuh Osm. Etmek’bread’ etmek (spelt)the Rumi Word nân ‘bread’in Çağ ötmek San
Kamus-i Türki
Ekmek: Bir yana meyl itdirmek, çarpıtmak, başını ekmek sancağı ekmek 2. Bükmek çevirmek kıvırmak, minhanı veya maksus itmek fedayi teli ekmek 3. Arza vakia itmek kandırmak meta’ı itmek kendisi ekmeğe muvaffak oldu/ ağız ekmek istihza itmek /baş ekmek 1. Serfuru etmek matbu’ olmak 4. mahcup olmak bal ekmek fütur getirmek boyun ekmek ita’at itmek heva-i na heva razı olmak yüz çehre ekmek somurmak, abus olmak. Ekmekçilik.
Ekmekçi: etmekçi vesaire.
TDK Türkçe Sözlük 2011
Ekmek: -ği 1. Tahıl unundan yapılmış hamurun fırında, sacda veya tandırda pişirilmesiyle yapılan yiyecek, nan, namaziz 2. Mec. İnsanı geçindirecek iş, kazanç. 3. Yemek, aş.
Ekmek aslanın ağzında: geçim sağlayacak bir iş bulmak ve para kazanmak kolay değildir. anlamında kullanılan bir söz.
Ekmek çarpsın: karşısındakini inandırmak için edilen yemin
Ekmek elden su gölden: Kendisi çalışmayıp başkasının kazancıyla geçinme durumu anlamında kullanılan bir söz.
Ekmek istemez su istemez: “Hiçbir masrafı yoktur” anlamında bir söz
Ekmek öpmek: ekmeği öperek yemin etmek.
Ekmeği ekmekçiye ver, bir ekmek de üste ver: “Verilecek ne kadar çok olursa olsun , bir iş uzmanına yaptırılmalıdır.” Anlamında kullanılan bir söz.
Ekmeğin büyüğü, hamurun çoğundan olur: “veriminin çok olması kullanılan malzemeninbol olmasına bağlıdır.” Anlamında bir sözdür.
Ekmeğinden etmek: işinden çıkarmak, işinden atmak
Ekmeğinden olmak: Geçimini sağlayan işinden zorunlu olarak ayrılmak
Ekmeğine göz koymak: Birinin geçimini sağlayan işi elinden almaya çalışmak
Ekmeğine yağ sürmek: istemediği halde birinin işine yarayacak biçimde davranmak.
Ekmeğini çıkarmak: çalıştığı işinden geçimini sağlayacak kadar kazanç sağlamak
Ekmeğini eline almak: geçimini sağlayacak parayı kazanmak
Ekmeğini kana doğramak: büyük bir sıkıntı ve üzüntüye katlanmak.
Ekmeğini kazanmak: geçimini sağlamak.
Ekmeğini taştan çıkarmak: 1. geçimini sağlamakta çok becerikli olmak 2. En zor koşullarda bile kazancını sağlamak.
Ekmeğini yemek: 2. Birisinin işinde çalışarak kendi geçimini sağlamak 2. Geçim yönünden birisinin yardımından yararlanmak
(birinin) ekmeğiyle oynamak: geçim kaynağını tehlikeye düşürmek.
Ekmekle oynayanın ekmeğiyle oynanır: “İnsanların kazançlarına rızıklarına engel olanlara bir gün aynı şeyler yapılır” anlamında kullanılan bir söz.
Ekmekten kaşık olur ama her yoğurdun hakkına değil: “İyi nitelikli işler kullanılan araç elverişsiz de olsa kolaylıkla yürütülebilir” anlamında kullanılan bir söz.